Καθημερινά όλοι μας ομαδοποιούμε και κατηγοριοποιούμαστε με βάση τα εξωτερικά μας χαρακτηριστικά, όπως είναι το φύλο, η φυλή, το βάρος, το στυλ εμφάνισης, η κοινωνικό-οικονομική κατάσταση και η θρησκεία. Συχνά αποδίδουμε χαρακτηρισμούς στους άλλους με βάση τα κυρίαρχα εξωτερικά τους χαρακτηριστικά. Για παράδειγμα θα πούμε «Έρχεται ο ψηλός!» και έτσι όλοι αντιλαμβανόμαστε μέσω του χαρακτηριστικού του ύψους σε ποιον αναφερόμαστε.
Άλλο παράδειγμα είναι όταν βλέπουμε μωρά ντυμένα με ροζ χρώματα, και αυτόματα εκτιμούμε ότι πρόκειται για κοριτσάκι, ενώ όταν το μωρό είναι ντυμένο στο γαλάζιο κρίνουμε ότι είναι αγοράκι.
Σε αυτές τις κοινωνικές αναπαραστάσεις σημαντικό ρόλο παίζουν τα ΜΜΕ, το σχολείο, και όλοι οι φορείς κοινωνικοποίησης που επίδρασαν πάνω μας. Με άλλα λόγια, ”μαθαίνουμε” καθημερινώς και αδιαλείπτως από νεαρή ηλικία τι είναι «κοινωνικά ορθό» και τι όχι.
Το άτομο οφείλει να συμμορφώνεται με τους κοινωνικούς κανόνες και να μην δημιουργεί προβλήματα. Ένας άντρας ‘’μαθαίνει’’ από μικρή ηλικία ότι θα πρέπει να είναι επιμελής μαθητής, αργότερα άξιος στρατιώτης, παραγωγικός εργαζόμενος, καλός σύζυγος και πατέρας για να θεωρείται ”κοινωνικά” αποδεκτός. Αν κάποιος δεν ακολουθεί το κοινωνικό πρότυπο, και διαφέρει από αυτό, επιφέρει αποδοκιμασίες ή κυρώσεις στην ομάδα.
Είμαι σίγουρη ότι τα παρακάτω παραδείγματα άτυπου κοινωνικού ελέγχου αντηχούν οικεία στα αυτιά σας. Θα έχετε ακούσει στον περίγυρο σας να λένε:
«Η Σοφία δεν παντρεύτηκε ποτέ, έμεινε στο ράφι!» – Κρίμα η καημένη!
«Ο Γιώργος από τότε που πέθανε η γυναίκα του, έμεινε μαγκούφης!»
«Η Λίζα δεν έκανε παιδί. – «Ε βέβαια! Την ένοιαζε μόνο η καριέρα!»
Αυτές είναι μερικές προτάσεις που στην πραγματικότητα βασίζονται σε στερεότυπα.
{οτιδήποτε διαφέρει από τον μέσο όρο, από το οικείο μας, ό,τι είναι ξένο σε εμάς και τον τρόπο ζωής μας, δυσκολευόμαστε να το εξηγήσουμε, να το κατανοήσουμε και έτσι συνήθως, το απορρίπτουμε!}
«Η Θεωρία» της ετικέτας
Την δεκαετία του ’60 Αμερικάνοι Κοινωνιολόγοι διατύπωσαν την «θεωρία» της ετικέτας (labeling theory) σχετικά με την παραβατικότητα. Μια θεωρία την οποία από τις αρχές του 1940 είχε διατυπώσει ο Edwin Lemert κάνοντας λόγο για «αποκλίνουσα συμπεριφορά». Όροι με τους οποίους ασχολήθηκε αρχικά η επιστήμη της κοινωνιολογίας και κατόπιν η εγκληματολογία. Όποιος δηλαδή διέπραττε εγκληματικές πράξεις, παραβάσεις ή ανομίες, είχε «αποκλίνουσα συμπεριφορά» και περιθωριοποιούνταν από το κοινωνικό σύνολο.
«Η Ύπαρξη Στερεοτύπων»
Έτσι αντίστοιχα, στις καθημερινές μας αλληλεπιδράσεις τείνουμε να αποδίδουμε ‘’ετικέτες ‘’ στους ανθρώπους, ομαδοποιώντας τους σε κατηγορίες, υπέρ-γενικεύοντας, και καταλήγοντας σε αυθαίρετα συμπεράσματα. Τις περισσότερες φορές αυτές οι γενικεύσεις έχουν αρνητικό πρόσημο, και βασίζονται σε στερεότυπα και προκαταλήψεις. Εσφαλμένες δηλαδή πεποιθήσεις και αντιλήψεις γύρω από κοινωνικές ομάδες και γνωρίσματα αυτών.
«Οι Έλληνες είναι τεμπέληδες και χαραμοφάηδες»
«Οι ξένοι είναι κακοποιά στοιχεία»
«Οι Σουηδοί είναι ήπιων τόνων»
«Οι Εγγλέζοι είναι ξενέρωτοι με κακό χιούμορ»
– (Εδώ συναντάμε υπέρ-γενίκευση και στερεότυπο με βάση την εθνικότητα).
«Πως οδηγεί έτσι;» – «Σίγουρα γυναίκα θα είναι!».
«Σταμάτα να κλαις σαν γυναίκα» – «Οι άντρες δεν κλαίνε!».
«Φοράει κοντή φούστα, προκαλεί!» -«για αυτό της επιτέθηκε ο βιαστής»!
«Καλά άντρας είσαι εσύ»; – «Δεν ξέρεις ούτε μια λάμπα να αλλάξεις;» –
(Εδώ όπως καταλαβαίνετε, συναντάμε στερεότυπο με βάση το φύλο)
«Είναι πολύ αδύνατη»! – «Σίγουρα έχει ανορεξία»!
«Τρώει πολύ, είναι χοντρή!» – στερεότυπο με βάση το βάρος)
«Οι ξανθιές είναι χαζές»
«Αυτός όλο διαβάζει»! – Τι σπασίκλας!»
«Αυτή βάφεται πολύ» – «Σιγά μην την νοιάζει το σχολείο!»
Συμπερασματικά
Όπως καταλάβατε, υπάρχουν αμέτρητα στερεότυπα που διαιωνίζονται και μπορούμε να συζητάμε για ώρες για αυτά. Όπως και να έχει, σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις συναντάμε υπέρ-απλουστευμένες και τυποποιημένες κοινωνικές εντυπώσεις.
Χαρακτηρισμοί που βασίζονται σε ερεθίσματα που λαμβάνουμε καθημερινά, με βάση την ανατροφή και την παιδεία που διαθέτουμε.
Το ζήτημα που ανακύπτει είναι ότι «Δεν μπορούμε να τσουβαλιάζουμε όλους τους ανθρώπους με βάση κάποιο χαρακτηριστικό τους, και απαξιώνοντας κάποια άλλα δυνατά τους γνωρίσματα». Αυτό είναι άδικο, μεροληπτικό, και βαθμιαία οδηγεί σε αποξένωση και περιθωριοποίηση.
Ο Εμμανουήλ Καραλής, ο Χάλκινος Ολυμπιονίκης επί κοντώ, σε μια συνέντευξη που είχε παραχωρήσει, είχε πει «Εγώ και η αδερφή μου, όταν ήμασταν μικροί, μας φώναζαν τα μαυράκια». – «Με είχε πληγώσει πολύ αυτό!» Τώρα λένε ο παγκόσμιος αθλητής!
«Επιβλαβείς επιπτώσεις των στερεοτύπων»
Τα άτομα που για οποιαδήποτε λόγο υφίστανται διακρίσεις, απομονώνονται από τον κοινωνικό ιστό, βιώνουν κοινωνικό αποκλεισμό, νιώθουν απόρριψη, αναπτύσσουν αισθήματα μειονεξίας, και συχνά φέρουν συμπτώματα άγχους και κατάθλιψης στις πιο ήπιες περιπτώσεις.
«Ας σεβαστούμε το διαφορετικό!»
Σε έναν κόσμο που επιτάσσει οι άνθρωποι να μην αναπτύσσουν ταυτότητες, και προσωπικότητες, αλλά ενθαρρύνει όλοι να μοιάζουμε με όλους, στην εμφάνιση, στο lifestyle, στον τρόπο σκέψης και δράσης, ελέγχοντας έτσι πιο εύκολα την κοινωνική συνείδηση, κατηγοριοποιώντας τους ανθρώπους σε κουτάκια με βάση το κοινωνικό πρότυπο, τις προτιμήσεις, τις επιθυμίες και τα γούστα των άλλων.
Εμείς μπορούμε να είμαστε ο εαυτός μας! Σε έναν κόσμο που κυριαρχεί η ομοιότητα, μπορούμε να σεβόμαστε το διαφορετικό όπως αυτό εκπορεύεται.
Η κοινωνική σύγκριση, οι χαρακτηρισμοί, και οι ετικέτες το μόνο που κάνουν είναι να απομονώνουν και να πληγώνουν τους ανθρώπους.
{Οι ετικέτες άλλωστε δεν είναι για τους ανθρώπους αλλά για τα προϊόντα}.
Το σχολείο με εκπαιδευτικές δράσεις γύρω από τον σεβασμό, και την συμπερίληψη, την δημιουργία κοινοτήτων με διαφορετικό πολιτισμικό υπόβαθρο εξαλείφοντας έτσι τις διαφορές. Από την άλλη μεριά τα ΜΜΕ μέσα από διαφημιστικά σπότ που λανσάρουν την αποδοχή, και το κράτος μέσα από πολιτικές δράσεις που ενθαρρύνουν την ισότητα μπορούμε να δούμε σημαντικές βελτιώσεις. Βέβαια, μην ξεχνάμε πόσο σημαντικό είναι να έχουμε αυτογνωσία, κάνοντας αντανάκλαση των δικών μας συναισθημάτων και λαθών, καθώς και της οπτικής του διπλανού μας με κατανόηση και αγάπη.
«Ας είμαστε ο εαυτός μας» Γίνε ο εαυτός σου!
